अनौठो नाम
“सल्लीपिर”। पुस्तक विमोचन हुनुपूर्व नै किताबको बारेमा जानकारी पाएँ । नाम चलेका, चर्चित आख्यानकार नयनराज पाण्डेले लेखेको भन्ने
सुन्दा पक्कै पनि गतिलै हुनुपर्छ भन्ने भयो तर शीर्षक हेर्दा भने त्यसलाई सावित
गर्न अलिकति मन अन्कनाइरहेको थियो । तर लेखकका अघिल्ला औपन्यासिक कृति “उलार” र
“लू” पढ्दा उनका बारे बनेको व्यक्तित्वले झक्झक्याइरहन्थ्यो र अन्ततः सल्लीपिरमा आफुलाई भिजाउन थाले ।
शीर्षकको अर्थ अर्थात
“भुई+मा
झरेका सल्लाका सुकेका पात” । मेरो कल्पनामा थियो त्यो कथा पक्कै पनि प्रकृतिको
वर्णन हुनुपर्छ । तर कथामा डुब्दै जाँदा मेरो कल्पनालाई लगाम लगाइदियो र लग्यो
त्यो फरक, अकल्पनीय यथार्थको
धरातलमा जुन मैले कल्पना पनि गरेको थिइनँ ।
सल्लीपिर हिमाली
क्षेत्रका सीमान्तकृतहरूको कथा हो । हिमाली क्षेत्रमा रहेको गरिबी, त्यहाँको भौगोलिक कठिनाई एवं त्यहाँका समस्याहरूलाई
बडो मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गरेका छन् उपन्यासकार पाण्डेले । उपन्यासको कथामा
प्रवेश गर्दा २ बालक पेमा र कर्माको बाल्यमित्रताबाट सुरु हुन्छ । पेमाका
वुवाको कितावप्रतिको मोह र त्यसले निम्त्याएको घर कलहको मार्मिक चित्रण गरेका छन्
। पेमाको दावासँगको बिहे, जीविकोपार्जनका
निम्ति तिनीहरूको दैनन्दिनको सङ्घर्ष, हिमाल यात्राहरू, पढ्ने
व्यग्र चाहना, त्यही मात्सल्य एवं
पढाइप्रतिको विश्वासले काठमाडौँ सम्मको कठिन यात्रा र काठमाडौँदेखि फर्किदाको
संघर्ष, यिनै यिनै कथावस्तुमा
रुमल्लिएको छ सल्लीपिर ।
उपन्यासको पहिलो
चित्रित कुरा हो, त्यहाँका जनताको संघर्षपूर्ण
जीवनी । हाम्रो काँचो मगजमा हिमाल भन्ने बित्तिकै उज्यालो कान्तिको प्रतिविम्ब
सृजना हुन्छ, हिमालका मान्छेका
सुखपूर्ण जीवन, सगरमाथा आरोहीका
रोमाञ्चक कथाहरूमै रुमल्लिन्छौँ तर यथार्थमा त्यहाँको कष्ट हामीले कहिल्यै नबुझेका
रहेछौँ । सदाकालको हिउँमय जीवन, भौगोलिक
कठिनाई, अन्नपात, नुन, सरसामानको अभाव, यी
सबै त्यहाँका सधैँका अफ्ठ्यारा हुन् । उनीहरूको जीवनको सहारा त केवल चौरीले गरेको
छ, जसबिना त्यहाँको
जीवनको कल्पना निकै ओजपूर्ण हुन्छ । तिब्बत जाने क्रममा जब दावा र उसका साथीहरू
हिमपहिरोमा फस्छन्, एउटा साथीले भन्छ, “पहिला
चौरी बचाऊ । अनि आफू बाँच । हिमालका तिमी जस्ता गरिब मान्छे भन्दा चौरी महत्पूर्ण
हो । यी चौरी होइनन्, हाम्रा
जीवन हुन् । हामी गरिब शेर्पा बाँच्ने आधार हुन् ।” यो उनीहरूको १–२ दिनको दैनिकी
होइन, यो तिनीहरूको युगको
कथा हो । जीवनमा धेरैपटक जमीनमा छँरिदै, पोखिदै र फेरि उठ्दै गरेका गोठाला हुन् उनीहरू । उपन्यासकारले मन दुखाउने
किसिमले बोलेका छन्, त्यहाँका दुःखका
लवजहरू । खुम्बुबासीहरू आफुलाई पशुसँग समेत तुलना गर्न पछि पर्दैनन् । भन्छन्, “हामी
कहिले पो मान्छे भएका थियौँ र ? हामी त सिङ र पुच्छर नभएको पशु नै त हौँ नि ।” तथापि खुम्बुबासीहरू निडर
छन् । उनीहरूमा भविष्यप्रति आशा भने जीवितै छ । उनीहरूका लागि अब दुःख, दुःख रहँदैन । उनीहरू भन्छन्, “हाम्रा
आँसु हिउँका डल्ला भए पनि हाम्रा सन्तानले ती डल्लाहरू फोड्लान् नि ।”
पेमाले आफू सानो
हुँदा आफ्नो बुवा छिरिङलाई कथा सुनाउन भन्थिन् तर बुवाका कथाहरू जहिल्यै दुःखका
हुन्थे । पेमा निराश भएर सोध्थिन्, “पालु(बुवा) यति दुःखी
कथा किन सुनाएको मलाई ? तिमीले
पढ्ने किताबमा के सुखको एउटा पनि कथा थिएन ?” वास्तवमा सुखका कथा भन्नका लागि त सुखको अनुभव
बटुलेको हुनुपर्ने तर उनीहरूको जिन्दगीले सँधै दुःखको झोलामात्र
भि¥यो, अनि बिचरा कहाँबाट भनोस् त सुखका कथाहरू ।
भि¥यो, अनि बिचरा कहाँबाट भनोस् त सुखका कथाहरू ।
 |
| सल्लीपिरमा भिज्दै पाठक |
अर्को प्रसङ्ग यस
उपन्यासले जोडेको महिला पात्र पेमालाई यस कथाको मुख्य पात्र बनाएर हो । दुःखलाई
सजिलैसँग आत्मसात गर्ने, आफ्नो
परिवार र कामप्रतिको उनको लगाव र जस्तोसुकै कठिन परिस्थितिमा पनि हिम्मत नहार्ने
साहसी पेमाको संघर्षलाई बडो रोमाञ्चकारी ढङ्गले दर्शाएका छन् उपन्यासकारले ।
पेमाले किताबलाई तर्साउने भूतको संज्ञा दिन्थी, किनभन्दा उनकी आमाले उनलाई त्यसै सिकाउँदै आइरहेकी थिइन् । तर जब बिस्तारै
उनले किताबको महत्व बुझिन्, छोरालाई
जसरी पनि किताब सिकाउनुपर्छ भन्ने हेतुले र छोराको किताबप्रतिको मोहको तलतल मेट्न
काठमाडौँसम्मको संघर्षपूर्ण यात्रा गर्छिन् ।
कथानकको अर्को पाटो
हो राजनीतिको फोहोरी खेल, त्यहाँका
गरिब जनता माथिको उपेक्षा र उनीहरूकै नाममा भएको राजनीति । नेताहरू भोट माग्न मात्र
त्यहाँका जनताको उठीबास लगाएरै भएपनि प्रयोग गर्ने तर चुनाव जितिसकेपछि चिन्दै
नचिन्ने परम्परा ।
सल्लीपिरले माओवादी
जनयुद्दको सेरोफेरो पनि छोएको छ । सल्लीपीर पेमा र दावाको कथामा रुमल्लिरहदा
माओवादी द्वन्दकाल चलायमान नै हुन्छ र त्यही सरकार पक्ष र माओवादी पक्षको भीडन्तले
गरिब जनतामा पारेको असरको खुलेरै चित्रण गरेका छन् ।
उपन्यासकार नयनराज
पाण्डेले एउटा कुशल चित्रकारले झै चौरीखर्कको, सगरमाथा हिमक्षेत्रको कथा दुरुस्तझैँ उतारेका छन् । यस उपन्यासको अर्को
सबल पक्ष भनेको त्यही खुम्बुक्षेत्रका रैतीहरूको जनजीविका, तिनीहरूको चालचालन, संस्कार, संस्कृतिमा भिजेर
लेख्नु हो । लाग्छ उपन्यासकार नयनराज पाण्डे नभएर नयन शेर्पा हुन् र उनले आफूले
जन्मदेखि भोग्दै आएका जीवनीलाई सजीव कथामा उतारेका छन् र यस उपन्यास मार्फत उनले
चिनाएका छन् सबैलाई शेर्पा संस्कृति । उनी लेख्छन्, “हरेक घरमा भेटिन्थे
झ्याली र डम्फूजस्ता बाजा, भेटिन्थे
स्याब्रु नाचका निम्ति जतन गरेर राखिएका बक्खु, स्यमु, सिमला, हङ्जु र छ्याप्पा रेजी जस्ता रङ्गीन पोसाक र गहना
।” बडो सुन्दर ढंगले प्रस्तुत गरेका छन् यी संस्कार र संस्कृतिहरू ।
अन्तमा भन्नुपर्दा, “सल्लीपिर”
हिमाली र खुम्बुक्षेत्रका सल्लीपिरमा लडिबुडी खेल्दै हुर्केका वासीहरूको कथानक हो
। एकातिर उपन्यासकारले “दरिद्राणां मनांसि उत्पधन्ते विलियन्ते च” को अर्थलाई यस
कथामा स्पष्ट्याएका छन्, अर्थात “पानीमा उठेका थोपाहरू एकछिन् उठेर बिलाएझैँ गरिबका इच्छाहरू पनि
बिलाएरै जान्छन्, तिनका सपनाहरू
कहिल्यै पुरा हुँदैनन्” र त्यही अर्थलाई आफ्ना पात्रहरूमा झल्काएका छन् ।
पाण्डेले आफ्नो
अघिल्लो उपन्यास “लू” मा तराईको नेपालगञ्जको सेरोफेरोमा सीमामा बस्ने नेपालीहरूका
समस्या इंकित गरेका थिए भने अहिले सल्लीपिरमा उनी हिमाल उक्लेका छन् र सजीव
उतारेका छन् हिमालवासीहरूका समस्या र साथै उठाएका छन् हामीमाझ गौण रहेका चीनसँगका
सीमा समस्याका कुरा समेत । यस अर्थमा पनि यस उपन्यासको सार्थकता झल्किन्छ ।
सल्लीपिरमा
उपन्यासकार पाण्डेले कथाहरु बुनेका छन् आफ्नै लयमा, ढंगमा र मिठासपूर्ण शब्दमा । ठाउँठाउँमा रहेका लयपूर्ण मनछुने कविताले
उपन्यासको शोभा झङ्ग्याएका छन् । यद्दपि, उपन्यासकारले प्रयोग गरेका अधिक अलंकारले भने कथा पढ्दा कुनैबेला यथार्थ र
कल्पनाको सीमारेखा छुट्याउन गाह्रो पर्छ । यसबाहेक किताबमा कुनै खोट देखाउन सकिनँ, खोट देखाउन सकिने ठाउँ देखिदैन ।
“कहिले खस्ला हे खुम्बुका देवता, त्यस्तै एउटा प्वाँख, हामी
गरिबहरूको बस्तीमा....” । यसरी आफ्नो उपन्यासको श्रीगणेश गरेका पाण्डे अन्ततः
उपन्यासको इतिश्री पनि त्यही खुम्बुका देवताहरूलाई नै सम्झिदै गरेका छन् ।
अन्तिममा भन्नुपर्दा, सरल, सरस, मीठासपूर्ण, कारुणिक यथार्थ गाथाले भरिपूर्ण सल्लीपिर एक सशक्त लेखकको
सशक्त प्रतिबिम्ब हो । यो कथानक जहाँसुकै रहेका सीमान्तकृतहरूको समान दुःखको कथा, सामाजिक सहिष्णुता, एवं साहसपूर्ण संघर्षको गाथा हो । यस उपन्यासको रसोस्वादन बिना हरेक
पाठकको जिजीविषाको प्रेरणा अपुरो नै रहनेछ ।
